Aeschylus’ ‘The Persians’ (2016) by THEAMA ensemble at Athens & Epidaurus Festival. Photograph: Marilena Stafylidou
Πολιτικό πλαίσιο
Τον Φεβρουάριο του 2017 καταργήθηκε ο όρος της αρτιμέλειας (σύμφωνα με το Π.Δ. 370/83) που όλα τα προηγούμενα χρόνια απέκλειε από τη φοίτηση στις ανώτερες δραματικές σχολές όλα τα ανάπηρα άτομα. Από τις προσπάθειες του Θεάτρου Κωφών στα τέλη της δεκαετίας του 1980, τους αγώνες της θεατρικής ομάδας του Πανελλαδικού Συνδέσμου Παραπληγικών και του χοροθεάτρου ΔΑ.ΓΙ.ΠΟ.ΛΗ. Σημαντική ήταν η συμβολή της θεατρικής ομάδας ΘΕΑΜΑ με τη συμμετοχή της στο Ελληνικό Φεστιβάλ του 2016 με το έργου του Αισχύλου «Πέρσες». Τέλος, καθοριστικές ήταν οι προσπάθειες της Κίνησης Αναπήρων Καλλιτεχνών που τα τελευταία χρόνια άσκησε συστηματικές πιέσεις με διάφορους τρόπους για την κατάργηση του όρου.
Επόμενος στόχος όλων των φορέων είναι η εναρμόνιση και του Προεδρικού Διατάγματος 373/83 με τον 370/83 και κατά συνέπεια η κατάργηση του όρου της αρτιμέλειας από την εκπαίδευση στην Ανώτερη Επαγγελματική Σχολή Χορού.
Επίσης, τον Σεπτέμβριο 2017 ψηφίστηκε στη Βουλή των Ελλήνων η υλοποίηση της σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των αναπήρων με σκοπό την άρση των εμποδίων που δυσχεραίνουν την πλήρη και ισότιμη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας.
Σε αυτό το πλαίσιο τα τελευταία πέντε χρόνια παρατηρείται αυξημένη δραστηριότητα των συμπεριληπτικών ομάδων και αυτόνομων ανάπηρων καλλιτεχνών στον χώρο των παραστατικών τεχνών, αλλά και η δημιουργία νέων ομάδων που στην κύρια σύνθεσή τους αποτελούνται από αναπήρους/ες.
Χρηματοδοτώντας συμπεριληπτικές δράσεις
Η απουσία τακτικής κρατικής οικονομικής ενίσχυσης για την κάλυψη παγίων εξόδων και την ανάδειξη των δράσεων των συμπεριληπτικών πολιτισμικών ομάδων και οργανισμών σκιαγραφεί το τοπίο της ελληνικής πραγματικότητας. Εξαίρεση αποτελεί η επιλεκτική οικονομική στήριξη μεμονωμένων εγχειρημάτων (projects) που δεν επαρκεί να καλύψει ούτε τα έξοδα της προσβασιμότητας αυτών. Σε αντιδιαστολή, την τελευταία δεκαετία παρατηρείται η ολοένα αυξανόμενη παρουσία της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην οικονομική στήριξη των συμπεριληπτικών δράσεων. Σημαντικοί οικονομικοί οργανισμοί ή ιδρύματα συνδράμουν στη μακροβίωση των ομάδων οι οποίες στο μεγαλύτερο ποσοστό τους αυτοσυντηρούνται από τα μέλη τους.
Επιλεγμένες ομάδες και οργανισμοί
Τέχνη και καθολική προσβασιμότητα
Η ολοένα αυξανόμενη κατανόηση και απήχηση του κοινωνικού μοντέλου της αναπηρίας στη χώρα μας δημιούργησε την ανάγκη ύπαρξης φορέων που προάγουν υπηρεσίες καθολικής προσβασιμότητας καλλιτεχνικού έργου, είτε με επαγγελματικό τρόπο είτε με δικαιωματικό.
Η Κίνηση Ανάπηρων Καλλιτεχνών είναι μια ανεξάρτητη συλλογικότητα ενεργοποιημένων πολιτών, η οποία δραστηριοποιείται στην Ελλάδα από το 2010 με κύριο οδηγό της το Κοινωνικό Μοντέλο της Αναπηρίας. Ξεκίνησε με όραμα τη συσπείρωση των ανάπηρων καλλιτεχνών σε μια ενιαία ομάδα/πρωτοβουλία με κύριο σκοπό να αναδείξει τον ζωντανό πολιτισμό τεχνών που έχουν δημιουργήσει οι ανάπηροι καλλιτέχνες και παράλληλα μέσα από την τέχνη, να προωθήσει τον αγώνα για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των αναπήρων, καθώς και τη διασφάλιση της καθολικής πρόσβασης των αναπήρων, τόσο στο δομημένο περιβάλλον όσο και στο περιεχόμενο της τέχνης στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Re-call (2020) by Onassis Stegi. Photograph: Sjoerd Derine
Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση είναι ένας πολιτιστικός οργανισμός στην Αθήνα που αδιάκοπα 10 χρόνια τώρα παρουσιάζει δράσεις που ξεκινούν συζητήσεις, παίρνει θέσεις για τη δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη, το σώμα μας. Μέσα από Ευρωπαϊκά προγράμματα και διεθνείς συνεργασίες, όπως το Unlimited Access, το iDance (https://www.onassis.org/el/onassis-stegi/onassis-stegi/networks/idance και http://www.idancenetwork.eu/) και το Europe Beyond Access, από τον Δεκέμβριο του 2012 έως και σήμερα, καταδεικνύεται η συνεχής παρουσία της σε εργαστήρια σύγχρονου χορού για μεικτές ομάδες ατόμων με ή χωρίς αναπηρία. Περίπου 6.500 άτομα με αναπηρία έχουν παρακολουθήσει τις δράσεις της Στέγης είτε ως θεατές, είτε ως συμμετέχοντες, είτε ως δημιουργοί εντός και εκτός των τειχών της σε συνολικά 65 δράσεις. Μέσω κοινών εμπειριών πολιτισμού, η Στέγη διαμορφώνει ένα ισότιμο πλαίσιο συμμετοχής με έμφαση στην προσβασιμότητα, προασπίζοντας έτσι το καθολικό δικαίωμα συμμετοχής ατόμων με και χωρίς αναπηρία στις τέχνες και στον πολιτισμό. Θέση της είναι πως όλοι, ισότιμα, μπορούν να συμμετέχουν άνευ όρων στα πολιτιστικά και καλλιτεχνικά δρώμενα, καθώς επίσης πως το έργο των καλλιτεχνών με αναπηρία παρουσιάζει ένα σημαντικό καλλιτεχνικό ενδιαφέρον και μπορεί να προσδώσει κάτι πολύ ξεχωριστό στη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία.
Entropia by Liminal (2019), Kyma Festival. Photograph: Alexandros Georgiou
Η Liminal είναι ένας καλλιτεχνικός οργανισμός που παρέχει την ευκαιρία σε όλους να ασχοληθούν με τις σύγχρονες μορφές τέχνης, ανεξάρτητα από φυσικά, κοινωνικά, γλωσσικά και άλλα χαρακτηριστικά. Προσφέροντας μια ποικιλία κοινωνικοπολιτιστικών εμπειριών, η Liminal συμβάλλει στον ελληνικό δημιουργικό τομέα να γίνει πιο συμπεριληπτικός και προσβάσιμος. Τα καλλιτεχνικά εκπαιδευτικά προγράμματα, οι υπηρεσίες προσβασιμότητας και οι καλλιτεχνικές παραγωγές είναι οι βασικές δραστηριότητες της.
Θέατρο
Στον χώρο του θεάτρου υπάρχουν πολλές συμπεριληπτικές ομάδες που προβάλλουν την αξίωση του επαγγελματικού δικαιώματος του ανάπηρου/ης ηθοποιού. Αυτές οι ομάδες στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας εστιάζουν στην εκπαίδευση των μελών τους είτε με «κλειστή» ομαδική διδασκαλία είτε διοργανώνοντας δράσεις ή και εργαστήρια συστηματικής παρακολούθησης, ανοιχτά προς το κοινό, με κύριους στόχους τη συνεκπαίδευση και τη συναντίληψη.
Η συμπεριληπτική θεατρική ομάδα ΘΕΑΜΑ (Θέατρο Ατόμων με Αναπηρία) αποτελεί την πρώτη επαγγελματική ομάδα θεάτρου για άτομα με αναπηρία στην κύρια σύνθεσή της. Όλοι/ες οι ηθοποιοί της είναι μέλη του ΣΕΗ (Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών). Μαζί με τη συμπεριληπτική ομάδα χορού «ΈΞΙΣ» έχουν δημιουργήσει το εργαστήρι συμπεριληπτικής εκπαίδευσης για το Θέατρο και το Χορό, συστηματικής παρακολούθησης «ΊΣΟΝ». Το ΘΕΑΜΑ αγωνίζεται για την καθολική προσβασιμότητα στην Τέχνη Ιδρύθηκε το 2010 με κύριο στόχο τη συμπερίληψη και ενσωμάτωση των ηθοποιών με αναπηρία στον επαγγελματικό χώρο. Έως σήμερα το ΘΕΑΜΑ ανεβάζει παραστάσεις τόσο κλασικού ρεπερτορίου από την εγχώρια και διεθνή θεατρική δραματουργία, όσο και σύγχρονου έργου. Από το 2018 λειτουργεί και παιδική σκηνή.
50m Freestyle (2017) by ARTimeleia. Photograph: Antonis Provias
Η ARTimeleia είναι μικτή θεατρική ομάδα με βάση στην Αθήνα που επικεντρώνεται στις νευρομυϊκές παθήσεις και τη χρήση της συμπεριληπτικής μεθοδολογίας «νευρολογική προσέγγιση της υποκριτικής», παράγοντας θεατρικές παραστάσεις με γνώμονα την αισθητική του σώματος.
Το ιστορικής σημασίας Θέατρο Κωφών Ελλάδος ιδρύθηκε το 1983, με πρωτοβουλία του Στρατή Καρρά και της Νέλλης Καρρά. Στόχος του είναι η διάδοση της νοηματικής γλώσσας και η ενσωμάτωση κωφών και ακουόντων καλλιτεχνών που μοιράζονται επί σκηνής τους ίδιους ρόλους και τους ερμηνεύουν σε μια ιδιαίτερη φόρμα διπλής διανομής. Στο παρελθόν, στις πρώτες παραστάσεις οι ακούοντες ηθοποιοί δάνειζαν τις φωνές τους με μικρόφωνα στους κωφούς ηθοποιούς. Με το πέρασμα των χρόνων, και καθώς η συνεργασία κωφών και ακουόντων γινόταν πιο στενή, πιο παραγωγική και δημιουργική, ωρίμασε η ιδέα να συνυπάρχουν στη σκηνή ηθοποιοί σεβόμενοι ο ένας τη γλώσσα του άλλου.
Japanese Ghost Stories by Lefcadio Hearn (2020) Crazy Colors Deaf Theatre Company. Photograph: Ioulia Ladogianni
Η Θεατρική Ομάδα Κωφών «Τρελά Χρώματα» δημιουργήθηκε το 2009 από κωφά-βαρήκοα άτομα. Αποτελεί επίσης μια σύμπραξη κωφών και ομιλούντων καλλιτεχνών, οι οποίοι επιχειρούν να αναδείξουν νέους κώδικες στην υποκριτική έκφραση και τη θεατρική φόρμα, αξιοποιώντας με ανανεωτική ματιά, τη νοηματική γλώσσα παράλληλα με τη φωνητική ερμηνεία, τις αρχές του αυτοσχεδιασμού και τις τεχνικές του σωματικού θεάτρου. Έχει παρουσιάσει παραστάσεις σε διαφορετικά είδη θεάτρου σε φεστιβάλ, θέατρα, αρχαιολογικούς χώρους και πολιτιστικά ιδρύματα.
Η Θεατρική Ομάδα Όνειρο Είναι είναι επίσης μικτή και επαγγελματική. Στόχος της ομάδας είναι να αποτρέψει την προκατάληψη και τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία, καθώς και να διεκδικήσει το δικαίωμα στην ισότιμη εκπαίδευση τους στις τέχνες. Η Ομάδα λειτουργεί υπό την αιγίδα της Dagipoli Dance Co.
Χορός
ASTAΘΙΑ (2019) Dagipoli Dance Co
Στη χώρα μας η επαγγελματική εκπαίδευση των ανάπηρων χορευτών/τριών βρίσκεται σε εμβρυακό στάδιο, καθώς η κείμενη νομοθεσία δεν το επιτρέπει. Παρ’ όλα αυτά η δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας προβάλλει μέσα από την παρουσία επαγγελματικών ομάδων χορού. Η πρώτη μικτή επαγγελματική ομάδα σύγχρονου χορού DAGIPOLI DANCE Co δημιουργήθηκε από τον Γιώργο Χρηστάκη το 2004. O πυρήνας της αποτελείται από άτομα με κινητική αναπηρία. Η δουλειά της ομάδας αναδεικνύει τη γοητεία που ασκεί η ανθρώπινη ποικιλομορφία και η συνεργασία ανθρώπων με διαφορετική μοτορική στα σώματα τους, τιμώντας έτσι το «διαφορετικό», αφήνοντας το αποτύπωμα της στη σύγχρονη τέχνη.
Apoechos (2020) by EXIS. Photograph: Kostas Chatzoglou
Η επίσης επαγγελματική ομάδα σύγχρονου χορού ΈΞΙΣ δημιουργήθηκε το 2015. Κύριες δραστηριότητες της συμπεριληπτικής χορευτικής ομάδας είναι η δημιουργία παραστάσεων, η διοργάνωση σεμιναρίων και μαθημάτων, η εκπαίδευση των ανάπηρων χορευτών/ριών. Στην παρούσα περίοδο με την επίσης συμπεριληπτική ομάδα Θεάτρου «ΘΕΑΜΑ» συνδιοικούν το εργαστήρι συμπεριληπτικής εκπαίδευσης για το Θέατρο και το Χορό, συστηματικής παρακολούθησης «ΊΣΟΝ».
New Horizons (2020) by Theatre enCorps Collectif. Photograph: Nikolas Makris
Μετά από την 30χρονη διεθνή δράση της στο εξωτερικό, το 2019 εγκαθίσταται και αποκτά μόνιμη έδρα στην Ελλάδα η επαγγελματική συμπεριληπτική Ομάδα The Theatre enCorps Collectif. Καλλιτεχνικοί υπεύθυνοι αυτής της ομάδας είναι η Ana Sanchez-Colberg χορογράφος/περφόρμερ και η Ντέμη Παπαθανασίου χορογράφος/περφόρμερ, η πρώτη επαγγελματίας χορεύτρια με κινητική αναπηρία στην Ελλάδα με πτυχίο χορού. Στόχος της είναι να επανατοποθετεί το έργο της μέσα στις προκλήσεις του 21ου αιώνα και να χρησιμοποιεί διαλόγους ανάμεσα στις νέες τεχνολογίες και στην τέχνη του χορού.
Syn…kinisi rehearsal (2019) by Dryades en Plo
Η Καλλιτεχνική Ομάδα Δρυάδες εν Πλώ με υπεύθυνη την Μαρία Καραπαναγιώτη και έδρα την Καρδίτσα, από την ίδρυσή της δημιουργεί και εξελίσσει πρωτότυπα μουσικοχορευτικά έργα και εικαστικά δρώμενα, με κύριο στοιχείο την καλλιτεχνική ανύψωση και πολιτιστική ανάπτυξη, καθώς και την επικοινωνία με το κοινό μέσω δημιουργικών τρόπων έκφρασης. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκε η μέθοδος διδασκαλίας χορού σε ΑμεΑ D.D. DanceDisability ως ένα πλαίσιο εκπαίδευσης σε έναν τέλειο συνδυασμό επιστημών και τεχνών για άτομα με αναπηρία. Στην ομάδα ανήκει και η δημιουργία και θεσμοθέτηση τα τελευταία χρόνια των Πανελλήνιων Συναντήσεων Ομάδων Χορού ΑμεΑ και Μεικτών Ομάδων, καθώς και των Διεθνών Φεστιβάλ Χορού Αναπηρίας και Μη IDFD.
Ypersyntelikos (2020) by Dance and the Mind
Η Dance and the Mind είναι μια μεικτή, πειραματική ομάδα, που δημιουργήθηκε το 2009 από τον Χρήστο Κισσά με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Η φιλοσοφία της ομάδας εντοπίζεται σε μεμονωμένες λέξεις, όπως: ειλικρίνεια, αποδοχή και προσβασιμότητα. Με κοινωνικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα προωθεί την συμπερίληψη και την ισοτιμία στη Τέχνη. Στόχοι της ομάδας είναι να προσκαλέσουν και να προκαλέσουν τους ανθρώπους να χορέψουν, να κινηθούν, να αγγίξουν και να ξεφύγουν από τα όρια του κατεστημένου.
Η πλατφόρμα συμπεριληπτικού χορού Kyma Project ιδρύθηκε το 2017 στο πλαίσιο του προγράμματος υποτροφιών Start – Create Cultural Change από την Αγγελική Μητροπούλου και τον Χάρη Κατή. Το Kyma Project προωθεί τις συμπεριληπτικές πρακτικές στις τέχνες και στην εκπαίδευση, διοργανώνοντας πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες προσβάσιμες για όλους.
Kαλλιτεχνικοί οργανισμοί
Συστηματικές δράσεις παρατηρούνται και σε πολιτισμικούς φορείς που χαρακτηρίζονται από το κοινωνικό τους έργο με υψηλές καλλιτεχνικές αξιώσεις. Οι οργανισμοί αυτοί επιλέγοντας κάθε φορά μία νέα ιδέα παράγουν, προβληματίζουν κι αφήνουν το πολιτιστικό τους στίγμα χρησιμοποιώντας παραπάνω από μία τέχνη.
Horses in Love (2019) by En Dynamei. Photograph: D. Chondropidas
Μία κολεκτίβα νέων καλλιτεχνών με και χωρίς αναπηρία, οι Εν Δυνάμει με έδρα τη Θεσσαλονίκη, προτείνουν ένα νέο μοντέλο τέχνης και ζωής, όπου το «ανοίκειο», το «περίεργο», το «διαφορετικό» και το «ξένο» ενσωματώνονται στο σύνολο, ενδυναμώνοντάς το. Ο τρόπος που λειτουργεί η κολεκτίβα στηρίζεται στην ισότιμη μεταχείριση μεταξύ των μελών της ομάδας, επιχειρώντας να εμπνεύσουν κι άλλους ανθρώπους να σταματήσουν να αντιλαμβάνονται το κοινωνικό σύμπλεγμα με στερεοτυπικό τρόπο και συμβατικές φόρμες. Έχοντας σαν κύριο εργαλείο την έρευνα νέων μεθόδων επικοινωνίας οργανώνουν και παράγουν ολοκληρωμένες καλλιτεχνικές προτάσεις στον χώρο των εικαστικών, του θεάτρου, της μουσικής και των οπτικών τεχνών.
Paramyfiko (2013) by SMouTH. Photograph: D. Sakalakis
Το ΣΜουΘ (Συνεργείο Μουσικού Θεάτρου) είναι η μακροβιότερη και πιο δραστήρια ομάδα μουσικού θεάτρου της ελληνικής περιφέρειας. Από την ίδρυσή του το 2001, δραστηριοποιείται στην ανάπτυξη και ανάδειξη των παραστατικών τεχνών σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, μέσω εκπαιδευτικών εργαστηρίων, παραγωγών δια-καλλιτεχνικών παραστάσεων και διοργανώσεων φεστιβάλ με έμφαση στην προσβασιμότητα και τη συμπερίληψη στις παραστατικές τέχνες.
Mazive (2019) by ARTOGETHER. Photograph: Alexandros Georgiou
Η ARTOGETHER, Τέχνη Ατόμων Με και Χωρίς Αναπηρία δημιουργήθηκε πριν 30 χρόνια με την επωνυμία Very Special Arts Hellas. Ήταν ο πρώτος φορέας στην Ελλάδα που είχε στον πυρήνα της δραστηριότητάς της την πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία στις τέχνες και στον πολιτισμό. Στόχος της είναι να προσφέρει στα άτομα με αναπηρία ισότιμες ευκαιρίες καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας, καθώς και ισότιμη συμμετοχή στην πολιτιστική ζωή του τόπου. Σήμερα λειτουργούν τέσσερις συμπεριληπτικές ομάδες: η μουσικοθεατρική ομάδα, η ομάδα κινητικού αυτοσχεδιασμού, η ομάδα εικαστικών και η ομάδα θεατρικού παιχνιδιού.
Κοιτάζοντας το μέλλον
Η σταδιακή ανάπτυξη των παραστατικών τεχνών των ανάπηρων καλλιτεχνών και η δημιουργία περισσότερων συμπεριληπτικών ομάδων στο πολιτιστικό γίγνεσθαι έχουν επιφέρει την τάση για αναδόμηση των στερεοτύπων και έχουν δημιουργήσει νέες φόρμες, νέες ιδέες και πρακτικές στην ελλαδική καλλιτεχνική σκηνή, ενώ συνάμα έχουν συντελέσει στη διεκδίκηση και στην εξέλιξη της ισότιμης καλλιτεχνικής εκπαίδευσης.
Η μετάβαση από την αναγνώριση στη δικαίωση της πορείας προς τη πραγμάτωση της συμπερίληψης αποτελεί την παρούσα κατάσταση. Το πρώτο βήμα έχει επιτευχθεί ωστόσο η αίσθηση του προσωπικού δικαίου και οι αλληλέγγυες ενέργειες είναι οι μόνοι παράγοντες που «χρηματοδοτούν» τη συμπερίληψη στον πολιτισμό.
Ευχαριστούμε την Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, την Φιλαρέτη Παπαδοπούλου και τον Βασίλη Οικονόμου για την άδεια να φιλοξενήσουμε την έρευνά τους.
Η πρώτη δημοσίευση στα Ελληνικά έγινε στο nevronas.gr
Πρώτη δημοσίευση στα Αγγλικά: https://www.disabilityartsinternational.org/
